توانبخشی و توانمندسازی شناختی و ذهنی

مهارت‌های شناختی چیست؟

مهارت‌های شناختی به‌عنوان توانایی‌های ذهنی اساسی، ازجمله طیف گسترده‌ای از فرآیندهای ذهنی مشخص می‌شوند. به‌عنوان مثال، ادراک، حافظه، حل مسئله، توجه و بسیاری موارد دیگر. توانایی‌های شناختی را می‌توان به‌عنوان فرآیندهای اساسی درک کرد زیرا می‌توانند یادگیری اجتماعی، عاطفی و همچنین تحصیلی را شکل دهند. در افرادی که دچار سکته مغزی شده‌اند، این مهارت‌ها ممکن است تغییر کند و منجر به نقص در چندین زمینه عملکرد مانند روابط اجتماعی، مراقبت از خود و اوقات فراغت شود. توانبخشی شناختی مبتنی بر نظریه‌های علمی است و از رشته‌های مختلف ازجمله علوم اعصاب شناختی، عصب روان‌شناسی، عصب‌زبان‌شناسی و رشد شناختی مشتق شده‌اند. توانبخشی شناختی شامل خدمات پزشکی و درمانی است، با هدف بازگرداندن هرچه بیشتر عملکردهای شناختی. توانبخشی شناختی راهبردهای جبرانی متفاوتی را برای مقابله کامل‌تر با نقایص شناختی پیشنهاد می‌کند.

توانبخشی شناختی چیست؟

توانبخشی شناختی یک برنامه هدف‌گرا است که هدف آن بهبود عملکردهای شناختی از جمله حافظه، توجه و تمرکز و مهارت‌های زندگی روزمره مانند استفاده از تلفن، مدیریت مصرف دارو و مدیریت پول است که ممکن است تحت تأثیر سکته مغزی قرار گرفته باشد. برنامه توانبخشی با توجه به نیازهای خاص هر بیمار ایجاد می‌شود. هدف توان‌ بخشی شناختی، بهبود عملکرد در کارهایی است که برای فرد مهم هستند. معمولاً دو رویکرد اتخاذ می‌شود: رویکرد اصلاحی (یا ترمیمی) و رویکرد جبرانی.

هر درمانی با هدف توانبخشی عملکرد شناختی، نوعی درمان توانبخشی شناختی است. در این راستا، درمان توان‌ بخشی شناختی یک رویکرد منفرد و یکسان برای همه نیست. بسیاری از متخصصان مراقبت‌های سلامت، ممکن است از این نوع درمان استفاده کنند، ازجمله روان‌درمانگران، آسیب شناسان گفتار زبان، فیزیوتراپیست­ ها، متخصصان نوروفیدبک و کاردرمانگران.

درمان توانبخشی شناختی اصلاحی چیست؟

متخصصان مراقبت‌های سلامتی از درمان توانبخشی شناختی اصلاحی برای بهبود عملکرد شناختی با بازگرداندن یا تقویت عملکردهایی که فرد از دست داده یا همچنان چالش‌برانگیز است، استفاده می‌کنند.

به‌عنوان مثال، یک فرد ممکن است برای بهبود حافظه خود آزمون‌های حافظه دشوار انجام دهد یا برای بهبود دامنه توجه خود تحت آموزش قرار گیرد.

درمان توانبخشی شناختی اصلاحی به فرد کمک می‌کند تا مهارت‌های خود را از طریق تمرین بهبود دهد. این امر بر اساس ایده انعطاف پذیری مغز است که نشان می‌دهد مغز می‌تواند با تمرین تغییر کند. مغز یک فرد ممکن است به دلیل استفاده مکرر، اتصالات جدیدی برای مقابله با آسیب یا تقویت اتصالات موجود ایجاد کند.

درمان توانبخشی شناختی جبرانی چیست؟

 توانبخشی شناختی جبرانی به منظور بازیابی مهارت های شناختی از دست رفته نیست. در عوض، به بیماران کمک می کند تا مشکلات شناختی خود را از طریق استفاده از راهبردهای مختلف درونی (مثلاً تجسم) و بیرونی (مثلاً یادآوری) جبران کنند.

 گاهی اوقات، این یک کار راهبردی موقت است، مانند زمانی که فرد از وسایل کمکی برای ایجاد مهارت‌های جدید استفاده می‌کند. درمان توانبخشی شناختی جبرانی همچنین می‌تواند زمانی که امکان بازیابی کامل عملکرد فرد وجود ندارد، یک راهبرد بلندمدت باشد.

برخی از نمونه‌های درمان توان‌ بخشی شناختی جبرانی عبارت‌اند از:

  • دستگاه‌های گفتار کمکی برای افراد دارای اختلال گفتاری
  • تقویم و ابزارهای حافظه برای افرادی که با عملکرد اجرایی مشکل دارند
  • زنگ‌هایی برای بازگرداندن توجه فرد در زمینه‌های خاص

نحوه عملکرد درمان توانمند سازی شناختی چگونه است؟

درمان توانبخشی شناختی شامل هر درمانی است که متخصصان مراقبت‌های سلامتی برای کمک به بهبود کیفیت زندگی پس از آسیب مغزی طراحی کرده‌اند. هیچ رویکرد واحدی برای درمان توانبخشی شناختی وجود ندارد. در عوض، معمولاً شامل چندین متخصص می‌شود که با هم کار می‌کنند تا یک طرح جامع برای بازگرداندن هرچه بیشتر عملکرد ممکن ایجاد کنند.

در برخی موارد، هدف بازیابی عملکرد مغز یا افزایش انعطاف پذیری مغز است که به این اندام کمک می‌کند تا آسیب را برطرف کند.

به‌عنوان مثال، آسیب شناسان گفتار زبان ممکن است به فرد کمک کنند تا کلماتی را که قبلاً آشنا بوده است تمرین کند، یا یک فیزیوتراپیست ممکن است به فرد کمک کند تا حرکات چالش‌برانگیز را تمرین کند تا مغز او بتواند هماهنگی مؤثرتر این حرکات را بیاموزد.

از آنجایی که بازیابی عملکرد مغز همیشه امکان‌پذیر نیست، درمان توانبخشی شناختی همچنین شامل کمک به فرد در یادگیری ابزارهای مقابله‌ای، مانند استفاده از وسایل کمکی برای کمک به برقراری ارتباط یا حرکت آسان‌تر است.

انواع مختلف درمان توانبخشی شناختی کدم‌اند؟

هر درمانی که هدف آن بهبود عملکرد شناختی به دنبال آسیب مغزی باشد، نوعی درمان توانبخشی شناختی است، بنابراین این درمان به اشکال مختلف ارائه می‌شود.

برخی از نمونه‌های درمان توانبخشی شناختی عبارت‌اند از:

نوروفیدبک

این مداخله از اسکن امواج مغزی برای ارائه بازخورد در زمان واقعی مغز استفاده می‌کند. متخصصان مراقبت‌های سلامتی اغلب فعالیت‌های خاصی را بر اساس این اسکن‌ها توصیه می‌کنند.

آموزش پردازش توجه

هدف این درمان بهبود پنج حوزه مختلف توجه است: تمرکز، توجه انتخابی، توجه پایدار، توجه متناوب و توجه تقسیم شده.

آموزش پردازش توجه از تکالیف ساده تر و به‌تدریج چالش‌برانگیزتر استفاده می‌کند تا به فرد کمک کند توجه خود را بهبود بخشد.

یادگیری به کمک کامپیوتر

یادگیری به کمک کامپیوتر نوع خاصی از درمان توانبخشی شناختی نیست، اما می‌تواند بسیاری از توانایی‌های مختلف را هدف قرار دهد. به‌عنوان مثال، بازی‌های حافظه رایانه‌ای و توجه ممکن است به فرد کمک کند تا توجه و حافظه خود را دوباره به دست آورد.

چرا ممکن است از درمان توانمند سازی شناختی بهره ببرم؟

پزشکان اغلب درمان توانمند سازی شناختی را پس از آسیب مغزی مانند آسیب مغزی تروماتیک یا سکته توصیه می‌کنند.

بااین‌حال، در سال‌های اخیر، محققان درمان توانبخشی شناختی را به‌عنوان درمانی برای بیماری‌های مزمن یا پیش‌رونده آغاز کرده‌اند.

یک بررسی در سال 2013 نشان می‌دهد که درمان توانبخشی شناختی ممکن است برای اختلالات شناختی خفیف، یک مسئله شناختی مرتبط با سن که اغلب مقدم بر زوال عقل است، مؤثر باشد. بااین‌حال، نویسندگان تأکید می‌کنند که تحقیقات بیشتری برای اثبات اثربخشی آن در این مورد ضروری است.

هیچ مدرکی مبنی بر مضر بودن درمان توانبخشی شناختی وجود ندارد، بنابراین افرادی که دارای هرگونه مشکل شناختی هستند ممکن است علاقه‌مند به آزمایش آن باشند.

بااین‌حال، درمان توانبخشی شناختی ممکن است یک فرآیند خسته‌کننده و زمان‌بر باشد. به همین دلیل، افراد مبتلا به بیماری‌هایی که درمان شناخته‌شده‌ای برای آن‌ها وجود ندارد، مانند زوال عقل، اگر از درمان توانبخشی شناختی لذت نبرند، ممکن است ترجیح دهند روی بهبود کیفیت زندگی خود تمرکز کنند.

همچنین، همه افراد مبتلا به آسیب مغزی، به درمان توانبخشی شناختی نیاز ندارند. برای مثال، اکثر افراد مبتلا به آسیب مغزی تروماتیک خودبه‌خود بهبود می‌یابند. پزشک تنها زمانی درمان توانبخشی شناختی را توصیه می‌کند که فرد علائم واضحی از یک مشکل شناختی داشته باشد.

ارزیابی و تشخیص

هنگامی‌که علت آسیب بلافاصله مشخص نباشد، تشخیص آسیب مغزی می‌تواند دشوار باشد. پزشک ممکن است آزمایش شناختی، اسکن تصویربرداری مغزی یا حتی آزمایش خون را برای رد سایر علل توصیه کند.

بااین‌حال، در بسیاری از موارد، علت مشکل واضح است، مانند زمانی که فرد به دنبال زمین خوردن یا سکته دچار مشکلات شناختی می‌شود.

برای ارزیابی اثربخشی درمان توانبخشی شناختی، گروه درمانی ممکن است ارزیابی‌های مستمری مانند تست‌های عصبی-شناختی را انجام دهد.

یک فرد همچنین می‌تواند پیشرفت خود را با ارزیابی عملکرد خود اندازه‌گیری کند. افراد می‌توانند عوامل مختلفی را در نظر بگیرند، ازجمله اینکه آیا توانسته‌اند به سر کار برگردند و آیا اکنون می‌توانند به‌طور مؤثرتری با عزیزانشان ارتباط برقرار کنند یا خیر.

چرا بعد از سکته از توانبخشی شناختی استفاده کنیم؟

اختلال شناختی، مشکلی که ذهن را درگیر می‌کند، پس از سکته مغزی بسیار رایج است. انواع مختلفی از اختلالات شناختی، مانند فراموشی، سردرگمی و یا سرگردانی وجود دارد که می‌تواند در ایمنی، استقلال و روابط شخصی تداخل ایجاد کند.

توانبخشی شناختی توسط پزشکان، دانشمندان و متخصصان سلامت برای بهبود عملکرد شناختی ایجاد شده است. هدف این درمان کمک به افراد مبتلا به اختلال عملکرد شناختی است تا با تأثیری که بر زندگی آن‌ها می‌گذارد مقابله کنند. با کمک توانبخشی شناختی، بسیاری از افراد می‌توانند زندگی پربار و رضایت بخشی پس از سکته داشته باشند.

قبل از شروع درمان چه انتظاری می‌توانم داشته باشم؟

درمان توانبخشی شناختی بر اساس اهداف فردی خواهد بود و تمام نقاط قوت و ضعف را در عملکرد شناختی در نظر می‌گیرد. چندین تکنیک وجود دارد که می‌تواند به شما در دستیابی به اهداف درمان کمک کند، مانند تکالیف شنوایی و یا دیداری توجه و آموزش حافظه. ممکن است از شما خواسته شود که انواع تست‌های عصب روان‌شناختی را برای تعیین عملکرد شناختی فعلی خود انجام دهید. این امر به درمانگر شما کمک می‌کند تا یک برنامه درمانی مناسب ایجاد کند. برخی از این تست‌ها ممکن است به نظر سؤالات احمقانه‌ای داشته باشند یا ممکن است در تلاش برای پاسخ‌گویی صحیح، عصبی شوید. به یاد داشته باشید که مهم‌ترین چیز قبل از شروع درمان این است که شما و درمانگرتان متوجه شوید که باید تلاش‌های درمانی خود را کجا متمرکز کنید؛ بنابراین سعی کنید هنگام انجام تست‌های مختلف این را در نظر داشته باشید.

توانمند سازی شناختی و ذهنی افراد سالم

افرادی که هیچ شکایتی مبنی بر مشکل روان شناختی و یا افت شناختی ندارند و فقط تمایل به ارتقای یک یا چند عملکرد شناختی خود نظیر حافظه یا توجه خود را دارند می توانند از خدمات توانمندسازی شناختی که توسط متخصصین حافظه همیشه سبز ارائه می شود استفاده کنند.

برای بهره گیری هر چه بیشتر از برنامه های توانمندسازی شناختی کارکردهای شناختی و ذهنی افراد به طور دقیق ارزیابی می شود. بدین منظورارزیابی حافظه و یادگیری، توجه و تمرکز، عملکردهای اجرایی و سایر مهارت های شناختی فرد علاوه بر بررسی وضعیت هیجانی و عملکرد های حسی و حرکتی او به وسیله ی آزمون های شناختی کامپیوتری و قلم کاغذی انجام می شود. همچنین ارزیابی عملکرد تحصیلی، مشاهدات بالینی، عملکردهای روزانه و گزارش های والدین  نیز بررسی می شود. سپس با توجه به نتایج ارزیابی ها، برنامه ریزی آموزش شناختی خاص هر فرد طراحی می گردد.  ارزیابی های شناختی و توانمندسازی شناختی نیز مانند سایر مداخلات توانبخشی شناختی و درمانی برای افراد مختلف الگوی یکسانی ندارد و برای هر فرد بطور کاملا اختصاصی می باشد